Książka ta stanowi kontynuację tomu Archiwa dyscypliny. Teorie i historie nowoczesnej komparatystyki od Herdera do szkoły amerykańskiej. Proponuje czterdzieści pięć wędrówek po najnowszych dziejach literaturoznawstwa porównawczego. Zamieszczone teksty – od wypowiedzi reprezentatywnych dla rozmaitych etapów rozwoju dyscypliny w drugiej połowie XX wieku po diagnozy jej obecnej kondycji w epoce kultury cyfrowej – także tym razem przygotowane zostały z myślą o studentach, badaczach oraz wszystkich zainteresowanych zarówno mechanizmami rządzącymi kontaktem języków i kultur, jak i sposobami ich poznawania.
* Literatura światowa i przekład. Historie i teorie nowoczesnej komparatystyki od szkoły amerykańskiej do biohumanistytki, red. T. Bilczewski, A. Hejmej, E. Rajewska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2022, s. 1008, w druku.
Książka ta proponuje ponad trzydzieści wypraw w przeszłość dyscypliny, która w ostatnich dekadach przeżywa rozkwit za sprawą rosnącego zainteresowania problematyką przekładu oraz kontaktów, interferencji i hybrydyzacji związanych z globalnym przepływem ludzi i kapitału symbolicznego. Zabieramy czytelnika w wędrówkę po historiach i teoriach komparatystyki powstających od jej nowoczesnych narodzin w epoce Herdera po drugą połowę XX wieku. Zamieszczone tu teksty fundacyjne, manifesty, programy, wykłady czy polemiki opracowane zostały z myślą o studentach, badaczach, a także wszystkich zainteresowanych zarówno mechanizmami rządzącymi kontaktem języków i kultur, jak i sposobami ich poznawania.
* Archiwa dyscypliny. Historie i teorie nowoczesnej komparatystyki od Herdera do szkoły amerykańskiej, red. T. Bilczewski, A. Hejmej, E. Rajewska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2022, s. 600.
The Routledge World Companion to Polish Literature offers an introduction to Polish literature through thirty-three case studies, covering works from the Middle Ages up to the present day. Each chapter draws on a text or body of work, examining its historical context, as well as its international reception and position within world literature. The book presents a dual perspective on Polish literature, combining original readings of key texts with discussions of their two-way connections with other literatures across the globe. With a detailed introduction offering a narrative overview, the book is divided into six sections offering a chronological pathway through the material. Contributors from around the world examine the various cultural exchanges at play, with each chapter including:
- Definitions of key terms and brief overviews of historical and political events, literary eras, trends, movements, groups, and institutions for those new to the area
- Analysis and notes on translations, including their hidden dimensions and potential
- Textual focus on poetics, such as strategies of composition, style, and genre
- A range of historical, sociological, political, and economic contexts
From medieval song through to the contemporary novel, this book offers an interpretive history of Polish literature, while also positioning its significance within world literature. The detailed introductions make it accessible to beginners in the area, while the original analysis and focused case studies will also be of interest to researchers.
* The Routledge World Companion to Polish Literature, edited by T. Bilczewski, S. Bill, M. Popiel, London and New York: Routledge 2022, pp. 450.
Światowa historia literatury polskiej. Interpretacje to panoramiczny obraz literatury polskiej wszystkich epok: od średniowiecza po wiek XXI. Tworzy go ponad trzydzieści analiz wybranych utworów literackich napisanych przez ponad trzydziestu komparatystów, znawców literatury i kultury polskiej z całego świata: od Kanady, USA i Brazylii po Chiny i Japonię. Poszczególne studia stanowią zapis uważnej lektury dzieł, które weszły w obieg literatury światowej. Wybitni badacze o wielokulturowym i wielojęzycznym doświadczeniu korzystają przy tym z wielu idiomów nowoczesnej humanistyki: znajdziemy tu historycznoliterackie i filologiczne rewizje oraz polemiki, ekokrytyczne odczytania czy studia poświęcone intermedialnym mechanizmom recepcji. Szczególną uwagę poświęcono praktyce, teorii i historii translacji, a zamieszczony słownik w postaci ponad stu pięćdziesięciu kapsuł wyjaśnia najważniejsze konteksty interpretowanych utworów. Tom ten powstał w dwóch wersjach językowych, z myślą o studentach, badaczach i wielbicielach literatury polskiej i światowej.
* Światowa historia literatury polskiej. Interpretacje, red. M. Popiel, T. Bilczewski, S. Bill, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2020, s. 680.
Długo trzeba było czekać na publikację o tak wielkim znaczeniu nie tylko dla polskiego literaturoznawstwa, ale dla polskiej humanistyki w ogóle. Pojawia się w bardzo szczególnym momencie historycznym, w chwili, kiedy tyle jest jałowych dyskusji wokół nauk humanistycznych, ich znaczenia społecznego, wpływu na kulturę i także na szeroko pojętą codzienność. Jest on ogromny – to niekwestionowana oczywistość, a Wiek teorii utwierdza w tym przekonaniu.
Na pracę składa się obszerny tom monograficzny oraz dwa równie obszerne tomy antologii. Wiek teorii opowiada historię nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego w sposób niezwykle oryginalny. Nie jest to nużący enumeracją katalog najważniejszych osiągnięć czy badaczy, ale kapitalny zbiór obszernych, znakomicie sproblematyzowanych rozpraw – historię nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego poznajemy w ujęciu transwersalnym, misternie skonstruowanym, gdzie jedne fakty odwołują się do innych, łącząc się ze sobą poprzecznie w obrębie całego tomu, zupełnie tak, jak łączą się one ze sobą w historii polskiej i światowej myśli literaturoznawczej. Czytając Wiek teorii, uświadamiamy sobie niebywałe bogactwo polskiego literaturoznawstwa teoretycznego XX i XXI wieku, jego znaczenie i wpływ na rozwój dyscypliny w świecie, różnorodne interferencje, w jakie było uwikłane. Ta księga nie jest prostym podsumowaniem dokonań (tych spełnionych i z różnych przyczyn zaprzepaszczonych), ale także gruntowną analizą tego, co dzieje się w polskim literaturoznawstwie teoretycznym dzisiaj.
W tym tomie wszystko zaczyna się od pokornego podejścia do historii i tradycji, ale także – co bardzo istotne – od wskazania pryncypiów. Przedmiot badań został zdefiniowany nie jako „teoria literatury”, a jako „literaturoznawstwo teoretyczne”. W jedenastopunktowym zbiorze zasad ułożonych przez Danutę Ulicką odnajdujemy także fundamentalną regułę, która jest jednocześnie najważniejszą moim zdaniem tezą tej monografii: światowe literaturoznawstwo nowoczesne narodziło się w przestrzeni Europy Środkowej i Wschodniej. To sprawa zasadniczej wagi, o wielkim znaczeniu dla dyscypliny dzisiaj, dla jej kondycji we współczesnej nauce polskiej. Ważną tezą przedstawionych badań jest i to, że nowoczesne literaturoznawstwo polskie od samego początku rozwijało się na styku różnych dyscyplin, a zatem od samego początku znosiło cezury i cenzury, było interdyscyplinarne czy nawet transdyscyplinarne. Znaczenie Wieku teorii polega także na tym, że już od początkowych założeń skutecznie wyprowadza poza zamknięty krąg narosłych przez lata mitów, uproszczeń, obiegowych opinii nie chodzi tu po prostu o prawdę, ale o ukształtowanie pewnego stylu myślenia i wypowiadania się o przeszłości i teraźniejszości dyscypliny.
(z recenzji Adama Dziadka)
* T. Bilczewski, Subiekt – obiekt – abiekt. Pajęczo wiotka tkanina, w: Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego, pod redakcją Danuty Ulickiej, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN 2020, s. 161–230.
Monografia reprezentuje studium, antologia punctum. Ich stowarzyszone funkcjonowanie pozwala połączyć dwa tryby lektury: „z daleka”, który ogarnia panoramę, i „z bliska”, który uwidacznia detal. Dlatego przedkładana antologia powtarza kompozycję monografii. Została uporządkowana wedle tych samych zasad, krzyżujących układy problemowy i chronologiczny. Pierwszy układ wyznaczają tzw. „tematy kulturowe”, drugi przemiany, jakie się w ich ujęciach dokonywały w trójfazowym rytmie od Awangardy Literaturoznawczej Pierwszej, z lat 30. XX wieku, przez Awangardę Drugą (z wieku XX połowy, dominującą w przybliżeniu w dekadach od szóstej do ósmej), po Awangardę Trzecią (datowaną, nie bez rozterek, na lata 90. i pierwsze dekady XXI stulecia).
Porządek czasowy wyznaczony przez trzy Awangardy pozwala ujawnić trwałość funkcjonowania literaturoznawczych tematów i kontrtematów ich „długomyślność”, trudniejszą do wykrycia niż radykalna zmiana (przełom, zwrot), którą eksponują ujęcia kierujące się linearną koncepcją procesu historycznego, upływającego w rytmie generacyjnych zmian warty, walki młodych ze starymi lub kanonizacji dekanonizacji.
(ze wstępu Danuty Ulickiej Siła antologii)
* Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego. Antologia 1, pod red. Danuty Ulickiej, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2020, s. 576.
W tym tomie wstępy i krytyczne opracowania:
T. Bilczewski, Wprowadzenie, do: Michał Paweł Markowski. Ekonomia wymiotu. Mdła wolność. Sartre (na stronie): Rzyg, rzyg, rzyg. Zasada pasji (s. 115–132);
tegoż, Wprowadzenie, do: Ryszard Nycz, Tropy „ja”. Koncepcje podmiotowości w literaturze polskiej ostatniego stulecia (s. 79–113);
tegoż, Wprowadzenie, do: Aleksandra Okopień-Sławińska, Semantyka „ja” literackiego. „Ja” tekstowe wobec „ja” twórcy (s. 53–77);
tegoż, Wprowadzenie, do: Konstanty Troczyński, Istota formy literackiej (s. 27–52).
Że z lektury antologii i pokrewnych jej propedeutycznych gatunków pedagogicznych (podręczników, encyklopedii, słowników) można wyciągnąć wiedzę o całych epokach i kulturach, wiedział dobrze Norbert Elias, który z nich właśnie wyprowadził przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu. Analizując takie źródła, Elias wydobył także mechanizmy powstawania norm, które uchodzą za naturalne zinstynktywizowały się, przeszły w habitus i trwałą dyspozycję. Krótko mówiąc: uległy ontologizacji.
„Antologia” i „ontologia” nie podzielają źródłosłowowego pnia. Zastanawia jednak, że bywają wymawiane identycznie, nawet jeśli są inaczej pisane. Ta przypadkowa, paronomazyjna łączność pozwala uznać, że antologia ma siłę sprawczą ? ontologizowania. Działa dzięki Baconowskim „złudzeniom rynku” (idola fori), wywołanym przez słowa, które tak zrosły się z rzeczami, że za same rzeczy uchodzą. „Złudzeniom rynku” towarzyszą u Bacona idola specus przekonania powstałe w efekcie socjalizacji: wychowania w środowisku, w którym krążą określone schematy wyobrażeniowe, pojęciowe i kategoryzacyjne, przyjmowane jako naturalne, oraz idola theatri przeświadczenia zrodzone na mocy upowszechniającego je autorytetu i jego umiejętności perswazyjnych. Antologia je skrycie utwierdza (ontologizuje) i przysłania swoim autorytetem zapisanym w szlachetnym, spatynowanym rodowodzie.
Tyle o antologii da się powiedzieć z punktu widzenia socjologii wiedzy. Natomiast z perspektywy socjologii niewiedzy (agnotologii) ujawnia się jeszcze jedna, istotna właściwość gatunku. Inkluzje i ekskluzje dokonywane przez antologistów, którzy powielają zastane hierarchie i jednocześnie ustanawiają hierarchie nowe, tworzą dwa zbiory sygnałów: zbiór sygnałów ważności (z punktu widzenia antologisty, jego generacji, jego środowiska i wyznawanych w nim wartości), wskazujący na projektującą funkcję antologii, i zbiór sygnałów nieważności (z punktu widzenia antologisty, ale czytelny także dla odbiorcy, pod warunkiem, że zna większą całość, z której antologia została wykrojona). Toteż antologie (podobnie jak podręczniki, słowniki i encyklopedie) pozwalają nie tylko na demaskowanie wiedzy urabianej i inercyjnie funkcjonujących habitusów, ale jednocześnie na tropienie niewiedzy utrwalanej za ich sprawą.
(ze wstępu Danuty Ulickiej Siła antologii)
* Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego. Antologia 2, pod red. Danuty Ulickiej, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2020, s. 463.
Ta świetnie napisana książka to panorama translacyjnej i komparatystycznej humanistyki wsparta na przęsłach nauk biologicznych (anatomii porównawczej) i ścisłych, chronologicznie sięgająca początków retoryki oraz filologii – jako dziedzin zasilających komparatystykę – i zamykająca się na ostatnich dziesięcioleciach spod znaku zwrotu translacyjnego oraz humanistyki cyfrowej. Rozdział powojenny komparatystycznej humanistyki zajmuje szczególne miejsce w owym dorzeczu postaw, doświadczeń, metodologii. Autor pokazuje, jak przymusowa dyslokacja doprowadziła do otwarcia komparatystyki nie tylko na translację, ale i na transnarodowość, wspólnotową perspektywę oraz dyskurs postkolonialny.
prof. Bożena Shallcross, The University of Chicago
Traktując komparatystykę jako figurę translatio, przekładu i przeniesienia, i jednocześnie umieszczając jej główne strategie mediacyjne w samym centrum akademii, Tomasz Bilczewski przyznaje humanistyce (którą komparatystyka reprezentuje w sposób przykładny) rolę kulturowej mediacji między coraz bardziej oddalającymi się od siebie obszarami wiedzy i działania, teorii i praktyki, słów i aktów, w końcu uniwersytetu i pozauniwersyteckiej rzeczywistości. Książkę Tomasza Bilczewskiego należy uznać za imponującą i przekonującą próbę przebudowania współczesnej humanistyki za pomocą narzędzi pochodzących z dziedziny badań porównawczych i przekładoznawczych.
prof. Michał Paweł Markowski, University of Illinois at Chicago i Uniwersytet Jagielloński
W oddanym do rąk Czytelnika tomie znalazły się teksty wielu wybitnych znawców Miłosza o międzynarodowej renomie, którzy rozważają „światowy” – wielokulturowy i wielojęzyczny – wymiar życia i dzieła pisarza. Autorzy reprezentujący Stany Zjednoczone, Francję, Polskę, Rumunię i Włochy tworzą prawdziwą mozaikę „szkół” krytycznych i punktów widzenia. Książka ta została pomyślana jako wielogłos i seria dialogów, dotyczących nieraz tych samych lub też pokrewnych tematów ukazujących egzystencjalną i twórczą podróż autora Rodzinnej Europy – pisarza z Polski i z Litwy, twórcy europejskiego i amerykańskiego, lokalnego i globalnego zarazem.
* Rodzinny świat Czesława Miłosza, red. Tomasz Bilczewski, Monika Woźniak, Luigi Marinelli, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2014, s. 270.
Antologia ta jest pierwszym w Polsce, autorskim wyborem prac poświęconych rozwojowi literackich badań porównawczych od lat dziewięćdziesiątych XX wieku do chwili obecnej. Zamieszczone tutaj teksty publikowane są w języku polskim po raz pierwszy lub pojawiają się w nowym polskim przekładzie; reprezentują różne style myślenia o tradycji, kondycji i przyszłości badań porównawczych.
Tom otwiera wybór esejów poświęconych teorii porównania i filozoficznym kontekstom tej kategorii. Kolejne części antologii porządkują panoramę najnowszej refleksji komparatystycznej, odwołując się do historii i instytucjonalnych tradycji dyscypliny: znajdziemy tutaj, między innymi, przekłady dwóch najważniejszych amerykańskich raportów ostatnich dekad przygotowanych przez zespoły Charlesa Bernheimera, 1993, oraz Hauna Saussy’ego, 2006. Pozostałe rozdziały sytuują literaturoznawstwo porównawcze wobec wyzwań epoki globalizacji, przedstawiają ich związki z krytyką feministyczną, studiami postkolonialnymi oraz najnowszą translatologią.
Teksty zamieszczone w tej antologii poprzedzone zostały obszernym wstępem, w którym każdy z nich komentowany jest w kontekście najważniejszych przemian komparatystyki minionych sześćdziesięciu lat.
Książka ta jest – nie tylko w polskim literaturoznawstwie – pionierską próbą rekonstrukcji dziejów komparatystyki literackiej w połączeniu z historią nowoczesnej translatologii. Autor sięga do dziewiętnastowiecznej genealogii badań porównawczych, anatomicznych atlasów, prac z zakresu botaniki i zoologii, inspiracji płynących z recepcji idei Weltliteratur, by ukazać początki dyscypliny w horyzoncie jej dwudziestowiecznych przemian, a następnie skierować historyczną perspektywę w kierunku debat i dyskusji zogniskowanych wokół wyzwań komparatystyki najnowszej. Kluczową dla prowadzonego w tej książce dyskursu kategorię translacji poddano analizie w kontekście trzech teoretycznych formacji: neoformalizmu, reprezentowanego przez teorię polisystemową, badań genderowych oraz studiów postkolonialnych. Odnajdziemy tutaj jednak dyskurs nie tylko o metodzie, lecz także o egzystencji, czyniący z komparatystyki raczej środowisko niż dyscyplinę, dom raczej niż obcą instytucję. Trzy interpretacyjne itineraria wiodące śladami poezji J. Keatsa, A. Mickiewicza, W. B. Yeatsa, S. Heaneya i – przede wszystkim – Cz. Miłosza wspierają próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób komparatystyka i translatologia wpisują się w mapę humanistycznej refleksji, jak mogą pomóc nowoczesnemu podmiotowi w rozumieniu siebie, świata i współtworzonej kultury.
W tej przełomowej książce Franco Moretti przekonuje, że badacze literatury zamiast czytać książki, powinni zacząć je liczyć i tworzyć ich wykresy i mapy. W miejsce tradycyjnie selektywnego kanonu kilkuset tekstów proponuje on diagramy, plany oraz osie czasu, czyniąc ze swej idei „czytania na dystans” w pełni rozwinięty eksperyment literackiej historiografii, w którym ów kanon znika w ramach większego systemu. Sporządzając wykresy dla całych gatunków – powieści epistolarnej, gotyckiej i historycznej – oraz uwzględniając dorobek literacki takich krajów, jak Japonia, Włochy, Hiszpania czy Nigeria, pokazuje on, w jaki sposób historia literatury różni się od tego, co zwykło się o niej sądzić, i jak radykalnie można zredefiniować pojęcie formy estetycznej.
* Franco Moretti, Wykresy, mapy, drzewa. Abstrakcyjne modele na potrzeby historii literatury, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, s. 135.
Roman Markuszewicz (1894–1946) był wybitnym polskim neurologiem i psychiatrą, który w międzywojniu prowadził prywatną praktykę w Warszawie. W pamiętniku opisuje on, w jak „cudowny” sposób ocalał, wodząc Gestapo za nos w przesłuchaniach, w których – kierując się donosem – starano się ustalić jego żydowskie pochodzenie. Szczęśliwym dla niego zbiegiem okoliczności Niemcy nie znaleźli potwierdzających treść donosu dokumentów, on zaś im tego zadania bynajmniej nie ułatwił, podając się za etnicznego Polaka.
* Roman Markuszewicz, Cudowne ocalenie. Wspomnienie o przetrwaniu Zagłady, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, opr. i wstęp Paweł Dybel, Kraków: Universitas, 2018, s. 3–57.
Wydawnictwo Homini oddaje w ręce czytelników, pierwszą na polskim rynku, książkę czołowego wydawcy literatury humanistycznej w Stanach Zjednoczonych. Lindsay Waters pracuje na stanowisku Executive Editor for the University Press, jest wydawcą angielskich przekładów dzieł Waltera Benjamina oraz serii przełomowych historii literatur: francuskiej (1989), niemieckiej (2004) i amerykańskiej (2009). Książka „Zmierzch wiedzy” wywołała burzę w amerykańskim środowisku akademickim. Autor broni jakości książek naukowych kosztem ich ilości. Nawołuje także do zdecydowanego sprzeciwu wobec biurokratyzacji wyższych uczelni oraz wskazuje na przyczyny złego stanu nauk humanistycznych. Ta niewielka książeczka, przełożona do tej pory na francuski, portugalski i chiński, jest znakomitym pretekstem do podjęcia dyskusji nad współczesną kondycją uniwersytetu oraz stanem badań i publikacji naukowych.
L. Waters, Zmierzch wiedzy. Przemiany uniwersytetu a rynek publikacji naukowych, przeł. T. Bilczewski, Kraków: Homini, 2009, s. 100 (tytuł zmieniony w porozumieniu z Autorem).