*Traumatic Modernities: From Comparative Literature to Medical Humanities, (częściowo finansowany w ramach grantu SPECTRESS)
Projekt związany z organizacją konferencji międzynarodowej
Trauma – termin przeniesiony z języka medycznego do teorii kultury i nauk społecznych – w ostatnich dwóch dekadach stała się częścią słownika wielu dyscyplin, które wykorzystują ją do opisu następstw wstrząsających wydarzeń rozbijających spójność doświadczenia jednostek i wspólnot. Następstwa te dotyczą różnych porządków reprezentacji, mechanizmów konstruowania wiedzy, organizacji przestrzeni prywatnej i publicznej, odnosząc się zwykle do takich zjawisk, jak: Zagłada, ludobójstwo, niewolnictwo, kolonizacja i dekolonizacja, katastrofy ekologiczne, wypadki, nadużycia seksualne, wykluczenie ze względu na płeć, rasę, pochodzenie, przemoc domowa, wojna, konflikty etniczne i religijne, rewolucje polityczne, kryzysy ekonomiczne, terroryzm czy przymusowa migracja.
Konkretne wydarzenia historyczne inspirują do stawiania pytań o rolę traumy w kształtowaniu jednostkowej i wspólnotowej pamięci i tożsamości, o jej pozytywne i negatywne konsekwencje. Dotyczą one, między innymi, pozycji świadka, ofiary czy biernego obserwatora/bystendera i ich etycznego wymiaru, mechanizmów działania przekazu międzypokoleniowego obserwowanych na płaszczyźnie biologicznej i kulturowej (postmemory, postraumatic stress disorder, postraumatic culture, traumatic realism) czy też miejsc szczególnie obciążonych przez dotkliwe wydarzenia (traumascapes, shattered spaces). Kategorię traumy odnosi się dziś często do doświadczeń podmiotu związanych z bólem, chorobą, cierpieniem, niepełnosprawnością, umieraniem i ich społeczną percepcją – zjawiskami badanymi zwłaszcza przez rozwijający się obszar humanistyki medycznej.
W ramach organizowanej konferencji szczególnie interesowała nas trauma jako kategoria służąca diagnozowaniu nowoczesności, towarzysząca różnego typu dyskursom związanym z procesami modernizacji, ich konsekwencjami dla podmiotu i wspólnoty. Zachęcaliśmy zarówno do nowych odczytań klasycznych tekstów (Freud, Lacan), kategorii czy teorii funkcjonujących w ramach badań nad traumą, jak i prezentacji pokazujących przydatność pojęcia traumy w projektach, które biorą pod uwagę rozmaite praktyki symboliczne. Zaprosiliśmy do współpracy uczonych z różnych nauk, dyscyplin i subdyscyplin: lekarzy (m.in. psychiatrów, specjalistów medycyny paliatywnej, onkologów), neurobiologów, psychologów, prawników, politologów, filozofów, socjologów, religioznawców, literaturoznawców, badaczy kultury obrazu, reprezentantów filmoznawstwa, performatyki, badań nad pamięcią, kulturą popularną, przekładem, itd. Interesowały nas szczególnie prace odwołujące się do pojęcia traumy kulturowej inspirowane pracami intelektualnych patronów i uczestników projektu SPeCTReSS: G. Alexandra, R. Eyermana (Yale University) i P. Sztompki (Uniwersytet Jagielloński), którego wykład otwierał nasze spotkanie.
*Światowa historia literatury polskiej. Interpretacje. Wspólnie z Magdaleną Popiel (Uniwersytet Jagielloński) i Stanleyem Billem (University of Cambridge); dofinansowanie: Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
Projekt postawił sobie za cel wypracowanie nowej formuły opisu historii literatury polskiej, który w jak najszerszy sposób uwzględniałby jej recepcję w różnojęzycznych obszarach kulturowych. Perspektywa ta w pierwszym rzędzie odnosi się do podwójnego – korpusowego i procesualnego – wymiaru literatury światowej, kategorii, która od czasów Goethego obejmuje, po pierwsze, stan obecny oraz wcześniejsze przemiany zbioru tekstów uznawanych za arcydzieła tworzące światowe dziedzictwo literacko-kulturowe, a więc wykraczających poza granice swego macierzystego kontekstu; po drugie, nie tyle kanon, ile transnarodowy i transkulturowy obieg i tryb lektury tekstów literackich, które za sprawą przekładu wykraczają poza granice własnego języka. Ten drugi sposób rozumienia literatury światowej, zaproponowany na przykład w najnowszych pracach Davide’a Damroscha, jest tyleż propozycją świeżego, „zdekolonizowanego” sposobu myślenia o światowym dziedzictwie literackim, ile swoistym powrotem do myśli Goethego, która w swym pierwotnym kształcie dotyczyła rodzącego się międzynarodowego obiegu tekstów literackich epoki nowoczesnej, a dopiero za sprawą późniejszych interpretacji powiązana zastała z dążeniami do tworzenia kanonu.
W tak zarysowanej perspektywie oglądu literatury narodowej autorzy projektu skoncentrowali się na badaniu tych mechanizmów recepcji, które sprzyjają procesowi przenoszenia tekstów literackich w odmienny system językowo-kulturowy i działają zarówno po stronie obszaru źródłowego (source language and culture), jak i docelowego (target language and culture). Pozwoliło to ukazać zniuansowaną panoramę tekstów literatury polskiej, które weszły w międzynarodowy obieg literacki, a jednocześnie tyleż potwierdzić, co w krytyczny sposób spojrzeć zarówno na lokalnie, jak i globalnie konstruowane pojęcie kanonu. Warto bowiem podkreślić, że „światowość” tytułowego sformułowania służy konfrontacji narodowego dziedzictwa literackiego z wieloma, często bardzo różnymi, sposobami budowania światoobrazu i kulturowych hierarchii, co z kolei sprzyja rozmaitym strategiom reinterpretacji i przewartościowania. Dzięki tej konfrontacji jednak także ponadnarodowy dyskurs zogniskowany wokół przekonania o potrzebie istnienia wspólnego dziedzictwa kulturowego wzbogacony zostaje o perspektywę subalterna, a więc literatury o mniejszej sile oddziaływania, wyposażonej w mniej skuteczne narzędzia kształtowania światowych hierarchii kulturowych, ale niekoniecznie mniejszy potencjał krytyczny.
Efekty realizacji projektu zob. w sekcji PUBLIKACJE
*Literatura narodowa wobec nowoczesnej komparatystyki: reprezentacje, interpretacje, translacje. Projekt autorski z udziałem wielu krajowych i zagranicznych badaczy; dofinansowanie: Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
Szeroko rozumiane badania porównawcze należą do najważniejszych wyzwań intelektualnych nadchodzących lat. Praca przekładu, szukanie współmiernych i efektywnych narzędzi komunikacji, analiza doświadczeń międzykulturowych, w tym również takich, które w nowym świetle ukazują proces konstytuowania się różnego typu wspólnot (na czele ze wspólnotą narodową), przezwyciężanie nieprzystawalności języków opisu rzeczywistości – wszystko to już dziś posiada charakter na wskroś praktyczny i dotyczy każdego uczestnika kultury, który w sposób świadomy oraz skuteczny chce działać w jej obrębie. Wypracowane dotychczas narzędzia komparatystyczne można wykorzystać do zadań, które stawia przed nami kolejna faza globalizacji – w niej to bowiem powszechna mobilność użytkowników kultury „uzupełniona” zostaje o doświadczenie „unieruchomienia” w granicach różnych instytucji społecznych i politycznych. Komparatystyka wespół z przekładoznawstwem — w świetle bogatej historii dyscypliny — jak żadne inne dziedziny humanistyki nadają się do analizy, opisu oraz przekraczania owych unieruchamiających granic instytucjonalnych i ideologicznych, które coraz silniej zaznaczają swą obecność w sferze publicznej i w coraz większym stopniu determinują nasz sposób funkcjonowania w kulturze (czyli w świecie zmiediatyzowanym i poddanym procesom usensowienia).
Sama historia badań porównawczych wciąż domaga się pogłębionych studiów, o czym autorzy tego projektu ani przez moment nie zapominają. Nie wystarczy jednak pokazywać na gruncie polskim wytworzonych gdzie indziej narzędzi komparatystycznych. Należy także wykorzystać je do skrupulatnych studiów nad polskim dziedzictwem narodowym – nie po to wszak, by dokonać sztucznej rewitalizacji owego dziedzictwa za pomocą modnych teorii, lecz po to, by w tradycji odnaleźć te zasoby kulturowe, które mogą wspomóc proces rozumienia nadchodzących przemian społeczno-politycznych i nieuniknionego w dobie globalnych systemów negocjowania własnego w nich miejsca, zarówno w perspektywie jednostkowej, jak i wspólnotowej. Innymi słowy: badania porównawcze (ze swej natury wychylone w przyszłość) posiadają niebagatelne znaczenie dla analizy, lektury i translacji doświadczenia zapisanego w tekstach kultury. Dzięki nim możliwe staje się przerzucenie pomostu między przeszłością i lokalnymi zjawiskami kultury a przyszłością i ponadlokalnymi procesami komunikacji.
Wektory badań porównawczych przebiegają zatem w dwóch kierunkach. W stronę przeszłości i lokalności, a także w stronę przyszłości i uniwersalności, będącej dla nas egzystencjalnym oraz politycznym wyzwaniem. Projekt ten sięga do najlepszych tradycji dyscypliny, polegających na badaniu i zderzaniu ze sobą rozmaitych dyskursów, przy pomocy których opisujemy świat; korzysta z bogatej tradycji łączenia badań nad słowem, dźwiękiem i obrazem, zestawiania ze sobą języków wypracowanych do opisu rozmaitych rodzajów ludzkiego doświadczenia: estetycznych, etycznych, politycznych, społecznych, religijnych itd. Warto pamiętać, że zanim jeszcze wykrystalizowały się dobrze nam już dziś znane ambicje studiów kulturowych (cultural studies), to właśnie komparatystyka była jednym z najgorliwszych rzeczników interdyscyplinarnego dialogu i szerokiego rozumienia badań nad świadectwami ludzkiej ekspresji. Także i dziś patrzy odważnie w przyszłość, wprowadzając w coraz to rozleglejsze obszary humanistyki osiągnięcia „translacyjnego zwrotu”, jaki dokonał się w jej ramach w ostatnich dekadach. Humanistyka jako pewna całość powinna nieustannie stanowić horyzont namysłu dyscypliny, która za jeden z celów stawia sobie obserwację jej wewnętrznych i zewnętrznych granic (ten właśnie cel dobitnie wskazuje historia komparatystyki w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozegrała się potężna część batalii o kształt nowoczesnej akademii i model prowadzonego w niej kształcenia).
Efekty realizacji projektu zob. w sekcji PUBLIKACJE
*Social Performance, Cultural Trauma and the Reestablishing of Solid Sovereignties (SPeCTReSS). Projekt instytucjonalny finansowany z funduszy 7 Programu Ramowego UE
Od roku 2014 Centrum Studiów Humanistycznych realizowało wieloletni, międzynarodowy projekt Social Performance, Cultural Trauma and the Reestablishing of Solid Sovereignties (SPeCTReSS), prowadzony przez konsorcjum 9 uniwersytetów i finansowanego przez Komisję Europejską. Projekt rozwijał się dzięki wymianie kadry naukowej, która podejmowała badania zogniskowane wokół zjawiska traumy kulturowej. Wyjątkowy charakter tego projektu polegał po pierwsze na udziale uczonych pochodzących z kilku kontynentów, co stanowiło rzadkość w przypadku dotychczasowych przedsięwzięć tego typu, które ograniczały się zwykle do kontekstów narodowych lub regionalnych, po drugie na podejściu usiłującym włączyć w badania nad społecznymi mechanizmami radzenia sobie z traumatycznymi wydarzeniami perspektyw bliskich różnego rodzaju praktykom artystycznym. Projekt ten podejmował również kwestie związane z kulturowymi i językowymi różnicami wpływającymi na sposoby prowadzenia badań nad traumą kulturową i formułowania ich wyników przez badaczy pochodzących z różnych stron świata. W tym kontekście szczególnie interesowały nas nowe technologie i narzędzia pozwalające weryfikować uproszczenia wynikające z dzisiejszej dominacji języka angielskiego.
PARTNERZY: Trinity College Dublin (Coordinator); Ruhr-Universitaet Bochum; Jagiellonian University; University of Zagreb; University of Tartu; Jawaharlal Nehru University; University of Sao Paulo; Yale University; University of Tokyo
*Hermeneia w języku greckim oznacza sztukę interpretacji, ale też sztukę pośrednictwa. Pod nazwą tą kryje się zarówno potrzeba rozumienia rzeczywistości, jak też konieczność mediacji między różnymi obszarami kultury. Wybierając tę nazwę dla serii wydawniczej, Centrum Studiów Humanistycznych chce zwrócić uwagę na trzy zjawiska: rozumienie jako nieusuwalną, choć niejednoznaczną podstawę nauk humanistycznych, różnorodną materię życia, której rozumienie dotyczy, oraz wielość języków, za pomocą których ludzie, w różnych sferach swojej działalności, potrzebę rozumienia artykułują. Seria Hermeneia, podobnie jak działalność Centrum Studiów Humanistycznych, powołana jest do tego, by dawać świadectwo nie tylko naukowej, ale też egzystencjalnej wielogłosowości naszej kultury.
Redaktorzy serii: Michał Paweł Markowski i Tomasz Bilczewski
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
